جغرافیای طبیعی همدان

این استان منطقه ای است کوهستانی و کوههای واقع در آن در تقسیم بندی کوههای ایران جزء رشته کوههای غربی و مرکزی کشور است که جهت آنها مانند کوههای مرکزی از شمال غربی به جنوب شرقی می باشد. نوع آنها خارایی و بیشتر ایام سال مستور از برف بوده و به همین علت سرچشمه ی رودخانه ها و چشمه سارهای فراوان می باشد.

دوران مادها:

آشوریان باستان به شهرهای قوم کاسی، عنوان «کار کاشی» داده بودند، که «کار» به معنی قرارگاه یا منزلگاه و «کاشی» اسم قوم «کاسی» است.

آشورشناسان و مادشناسان، جملگی این کار کاشی (یا شهر کاسیان) را منطقه کنونی همدان دانسته اند.

  پروفسور گریشمن، باستان شناس معروف فرانسوی، معتقد است که اسم قبلی هگمتانه، «اکسایا» یعنی شهر کاسی ها بوده است و در مجموع اعتقاد غالب بر این است که شهر هگمتانه را یکی از اقوام آریایی به نام مادها ساخته اند و نخستین دولت ایرانی را در آن بنا نهاده اند. ولی نتایج تحقیقات، بیانگر آن است که شهر هگمتانه، پیش از انتخاب به پایتختی توسط مادها وجود داشته و مردمانی از قوم کاسی در آن زیسته اند. سپس بازماندگان قوم کاسی، بعدها با طایقه ای از آریایی ها، قوم موسوم به ماد را پدید آورده اند و با غلبه بر دولت تجاوزگر آشوری، دولت ماد را بنیان گذاشته و پایتخت خود را «کار کاشی» قرار داده اند و از آن به بعد، این شهر هگمتانه نام گرفته است.
مادها، گروهی از اقوام آریایی بودند، که عواملی مانند: رشد اجتماعی و فرهنگی، تماس با گروههای بومی ساکن فلات ایران، وجود همسایگانی قدرتمند و احساس نیازهای جدید سیاسی و اجتماعی، آنها را وادار به اتحاد و ایجاد حکومتی مقتدر نمود.

روایات مورخین یونانی نیز حاکی است که این شهر در دور? مادها (از اواخر قرن هشتم تا نیم? اول قرن ششم قبل از میلاد)، مدتها مرکز امپراتوری مادها بوده است و پس از انقراض آنها نیز به عنوان یکی از پایتخت های هخامنشی (پایتخت تابستانی و احتمالاً محل خزانه آنها) به شمار می رفته است. گفته های هردوت مورخ یونانی، در قرن پنجم قبل از میلاد، مهم ترین ماخذ تاریخی در این مورد است. وی بنای اولیه این شهر را به «دیاکو» نخستین شهریار ماد نسبت می دهد (728 قبل از میلاد). هردوت اوضاع سیاسی و اقتصادی نامناسب قوم ماد را در دستیابی دیاکو به قدرت موثر می داند

دیاکو پس از اینکه هگمتانه را به پایتختی خود برگزید، تصمیم به ساخت کاخی عظیم و مستحکم، به صورت هفت قلع? تودرتو، گرفت. به طوری که کاخ پادشاهی و خزانه، در درون قلع? هفتم قرار داشته باشند. دیااکو به تقلید از رنگ آمیزی قصرهای بابلی دستور داده بود، کنگره های هر قلعه را به رنگی مخصوص در آورند.

قصر شاهی، که در آخرین قلعه درونی برپا شده بود، دارای صدها اتاق بوده و مردم نیز خانه های خود را بیرون این قلعه ها و در کنار آن ساخته بودند. بنا به درخواست دیااکو قوم ماد شهرهای کوچکی را که در آن می زیسته اند، رها ساخته و پایتخت را مورد توجه قرار دادند و در اطراف قلعه شاهی، خانه های خود را بنا کردند.

پلی بیوس مورخ یونانی (204 تا 132 قبل از میلاد) می نویسد: «در دامان کوه اورنت، (الوند)، شهر هگمتانه با قلعه و ارگ مستحکم وحیرت آوری قرار گرفته و قصر شاهی در داخل آخرین قلعه آن استوار گردیده است. وضع ساختمانی، آرایش عجیب و تزئیناتی که در آن به کار رفته به نحوی بوده، که توصیف آن مبالغه آمیز به نظر می رسد. چوب هایی که در آن به مصرف رسیده، پوشیده از زر و سیم است درها، ستون ها و رواقهای آن، با هزاران گونه کنده کاری و نقش و نگار آراسته شده اند. حتی کاشی هایی که زینت بخش «ازاره ها» و دیواره های درونی قصرست، با پوششی از آب نقره، سیم اندود گشته و هم? چوب ها از جنس سرو و کاج هستند.»

بخت النصر بعد از فتح و ویرانی بیت المقدس، فرمانده ای به نام صقلاب را به قصد تصرف همدان می فرستد، ولی وی با عدم موفقیت مواجه شده و طی نامه ای به بخت النصر می نویسد: «من به شهری آمده ام، دارای بارویی بلند و سرکش و مردمی بسیار و کوی و برزن هایی فراخ و رودهایی فراوان.»

دوران هخامنشیان:

پس از انقراض مادها، هر چند هگمتانه مرکزیت نخستین را نیافت، ولی به جهت قرار گرفتن در مسیر راه شاهی، که پارسه (تخت جمشید) را به سارد متصل می کرد، به عنوان پایتخت تابستانی هخامنشیان مورد توجه خاص بود و از این رو آن را آباد کردند.

در زمانی که داریوش سوم با اسکندر مواجه می شود، هگمتانه به صورت ویرانه ای بوده است. ولی داریوش سوم بنا به پیشنهاد یاران خود، دستور می دهد در میانه شهر کوشکی بزرگ که آن را ساروق می نامیدند، بسازند. در این کوشک، سیصد مخفی گاه برای گنجینه ها و دارایی ها برپا شد و برای آن هشت درب آهنین ساختند، که همه دو اشکوبی (دو لختی) و هر اشکوب، به بلندی دوازده گز بود.

چنانکه ملاحظه شد، دربار? چگونگی احداث و نام بنیانگذاران هگمتانه در بین مورخین یونانی، اتفاق نظر وجود ندارد. مورخین اسلامی نیز در این زمینه با یکدیگر اختلاف نظر دارند. در مورد محل دقیق آن هم نظریات متفاوتی ارائه شده است. گرچه اکثر مورخین، پژوهشگران و باستان شناسان مانند مرحوم مصطفوی، پرفسور گیریشمن، اشمیت، لوشای و پرا دار، تپه ای را که هم اکنون در شهر همدان به نام هگمتانه معروف است، محل اصلی شهر باستانی هگمتانه می دانند.

نتایج حفاری های تپه هگمتانه:

در حفاری های باستان شناسی سالهای اخیر در تپه هگمتانه مشخص شده است که محل کاخ و بناهای اشاره شده، در تپه هگمتانه کنونی واقع بوده است.

ازجمله ویژگیهای شهر باستانی هگمتانه، معماری و طرح و نقشه منظم این شهر بوده، که در بین آثار باستانی به دست آمده کم سابقه است. آثار کشف شده حاکی از وجود یک شبک? منظم و پیشرفت? آب رسانی در شهر حکومتی مادها و پارت ها است. در فواصل بین کانالهای آب رسانی، معابری بر عرض 3/5 متر وجود داشته و کف این معابر، تماماً با آجرهای مربع شکل و منظمی، مفروش بوده است. تحقیقات نشان داده که در فواصل 35 متری بین معابر، دو سری واحدهای ساختمنانی قرار دارند، که هر کدام شامل یک حیاط مرکزی (هال) است، با اتاق ها و انبارهایی به صورت قرینه در گرداگرد آن، به شکلی که هر واحد ساختمانی، فضایی در حدود 17/5 متر را در بر می گیرد.

معابر مذکور با عرض 3/5 متر و پی بندی آجری در بخش وسیعی از تپه گسترش داشته و جهت شمال شرقی به جنوب غربی دارند.

در طی 10 فصل حفاری انجام شده از سال 1362 تا 1378 ، که حدود 14000 متر مربع از بقایای این شهر مورد کاوش قرار گرفت، یکی از کهن ترین دوره های تمدّن بشری نمایان شده است. همچنین یک حصار طولانی به ارتفاع 9 متر و دو برج عظیم و کم نظیر در درون آن کشف شده است. همچنین ادامه کاوش ها، بخش هایی از حصار عظیم شهر به قطر 9 متر و ارتفاع 8 متر را آشکار ساخته است. این حصار در فواصل معین، دارای برجهای عظیم بوده که هگمتانه قدیم را دربر می گرفته است. به طور کلی این تپه در طول یکصد سال اخیر بارها مورد حفاری باستان شناسان داخلی و خارجی قرار گرفته است. ضمناً در طول حفاری های انجام شده آثار ارزشمند و بی نظیری کشف گردیده که اغلب متعلق به دوران هخامنشیان و نیاکان آنهاست.

تحولات همدان در دور? سلوکیان، اشکانیان و ساسانیان:

در حمله (اسکندر مقدونی) ابتدا همدان مورد حمله قرار گرفت، آخرین بازمانده دولت پارس (داریوش سوم) از مقابل اسکندر گریخت. اسکندر در متعاقب آَن به شوش و تخت جمشید دست یافت. در مراجعت در همدان پیروزی خود را جشن گرفت. کشتاری وحشیانه و بی رحمانه بوسیله یونانیان در همدان بوجود آمد... بعد از اسکندر، (سلوکیان) کمتر از یک قرن به عنوان جانشینان اسکندر در همدان و اطراف آن حاکم راندند. شهر همدان به علت داشتن همان موقعیت جغرافیائی که اشاره شد، در شروع قدرت پارتها (اشکانیان) یکی از مراکز اجتماع قدرت پارتها بود. اشکانیان در طول چهار قرن حکومت خود و جنگهای طولانی با رومیان به ناچار به منطقه همدان پیوسته  در صحنه فعالیت ه9ای جنگی آنان قرار داشت... ویرانه قلعه ای سترگ در فراز تپه مصلی، دلیل بر حضور فعال و طولانی پارتها را نشان می دهد. در دوره به قدرت رسیدن ساسانیان همدان مدت سه سال به فرماندهی پسر اردوان پنجم در مقابل اردشیر ساسانی مقاومت نمود و همدان که دروازه فلات ایران به میان رودان (بین النهرین) بود، رونق بازرگانی و رفت و آمد عمده کاروانیان بود که از آن می گذشت، لذا همیشه مورد توجه ساسانیان بود و بر آبادانی آن افزوده می گردید. پس از سقوط تیسفون در حمله اعراب تنها راه سقوط ساسانیان گشوده شدن همدان بود، کامیابی اعراب در جنگ نهاوند (فتح الفتوح) جنگ به پشت دروازه های همدان رسید. حصار و دژهای هگمتانه دست نیافتنی نبود، سران جنگی عرب راهی جز مصالحه با حاکم همدان یعنی نماینده ساسانی در همدان ندیدند بنابراین همان بدون جنگ و خونریزی به روی مسلمین گشوده شد.

آغاز دوران اسلامی:

این در سده های نخستین هجری گروه های متعددی از طوایف عرب ریاست و حاکمیت همدان را از سوی خلیفه های بغداد در دست داشتند . از آن جمله طایفه (بنوسلمه) از معروفترین آنان است. در زلزله سال 345 ه ق شهر به تلی از خاک و ویرانه بدل شد و مدتی طول کشید تا دوباره بازسازی گردد. بروز فرقه های متعصب مذهبی در طول سالهای 350 تا 370 ه ق ناامنی و خونریزیهای بسیاری در شهر پیدا شد. در طول سده های چهارم و پنجم همدان مرکز برخوردهای شدید قدرت طلبان محلی چون (آل زیار) (دیلمیان) همچنین فرمانروایان محلی (حسنویه، کاکویه) بود در دوره آرامش منطقه دستخوش آشوبها گردید. در سده پنجم به ویژه در زمان همدان چند گاهی روی آرامش و آسایش را دید. با بروز قدرتهای ترکان غز و قراختائی و به دنبال آن به خون و آتش کشیده شدن ایران همدان نیز در این مشکلات قرار گرفت تا جائی که ترکان سلجوقی در منطقه غربی (عراق عجم) قدرت و نفوذی پیدا کردند. همدان سالها مقر حکومتی و پایتختی سلاجقه غرب ایران بود آثاری از این دوره در همدان باقی است . همان طور که در نقش? زیر دیده می شود با توجه به اینکه همدان دراثر زلزله سال 345 تا حد زیادی ویران شده بود شهر همدان در این دوره کاملاً دارای عناصر شاخص شهر اسلامی می باشد که تمامی عناصر در ذیل نقشه آورده شده است.

دوران صفویه و قاجار:

در این دوران ایران دچار تحولاتی اساسی در زیر ساخت های اقتصادی، اجتماعی، سیاسی و کالبدی شد. که همگی را باید ناشی از یک توانمندی انکار نشدنی دانست. توانمندی که همراه تحولاتی دیگر تأثیراتی تأثیر این. شگرف بر کالبد و سیمای شهر نهاد تحولات بر کالبد و سیمای شهرهای این دوره همچون احداث میان شالوده های اصلی در قالب مجموعه های وقفی و یکسری پیدایش خیابان و ایجاد گوناگونی در ابنیه، در واقع ایجاد یکسری گوناگونی در عناصر معماری _ شهری شدند که بر حسب شرایط جایگزینی هسته های اولیه شهر در شرایط جغرافیایی محلی و نیز تبعیت از شرایط و وضع دفاعی و تجارب تاریخی، صور مختلف ترکیب «حجمی» عناصر معماری_ شهری پدید آمد کگه دارای بافت کالبدی ممتد بوده و تراکم کم یکنواختی داشتند، آثار و علایم این گوناگونی که پدیدآورند? روحیه ای نو در فضاهای کالبدی شهر بودند در همدان در سه راستای زیر قابل بررسی اند:

تنوع یافتن ترکیب های حجمی

به دلیل رونق اقتصادی، آرامشی در شهر حاکم شد که سبب توجه بیشتر به زیبایی هایی شکلی در منظر کوچه ها و میادین، یا بازارها و هماهنگی با یکدیگر شد.

گوناگون شدن عناصر معماری، تأسیسات و تجهیزات شهری نه تنها در قالی شهر و ستون فقرات آن بلکه در مرکز محله های پرجمعیت و پر توان نظیر کبابیان نیز پدید آمدند.

ای از شالوده های این بنابراین در بخش های عمده دوره «یافته هایی از بناهای گوناگوی شهری» پدید آمد که سبب ایجاد فضاهایی پر رمز و راز و دارای روحیه ای خاص در بخش اعظمی از کالبد شهر شد.

دوران پهلوی اول و دوم:

این شکل ارگانیک نخستین بار در سال 1310 هجری شمسی توسط طرحی که یک مهندس آلمانی وزارت داخاه به نام «کارل فریش» تهیه نمود و به مورد اجرا گذاشته شد، بدین ترتیب با به وجود آمدن خیابان های جدیدالاحداثی در بافت با مشخصات ذکر شده، موجب از هم گسیختگی شدیدی است و روابط داخلی بافت دچار مسایل بسیار شد.

پس از آن در سال 1345 شمسی هم زمان با اجرای اصلاحات ارضی منطقه، شهر همدان دارای طرح جامع شد. در سال 1347، مرحله دوم آن در 1350 و طرح تفضیلی آن در 1352 به تصویب رسید. این مشاور با پیشنهاد حلق? دوم، شکل گیری سازمان شهر را مانند کارل فریش به صورت حلقوی و با مرکزیت میدان اصلی دیده بود و لیکن در محدوده های میان شریان های جدید، تقسیماتی در حد محله با فرم درون گرا پیشنهاد نموده بود.

در این دوره تعدادی شهرک در شهر همدان نیز همگام با سایر شهرها ساخته شد اما با توجه به اینکه هیچکدام از این شهرکها در محدود? مطالعاتی قرار نمی گیرند بنابراین به ذکر جزییات آنها نمی پردازیم تنها به این حد اکتفا می کنیم که در این دوره 5 شهرک با برنامه در همدان ساخته شد همچون شهرک فرهنگیان و همچنین تعدادی شهرک بدون برنامه نیز ساخته شد.
دیگر تحول عمد? این دوران تأسیس دانشگاه بوعلی همدان در سال 1355 است که باعث شد تا این شهر پذیرای دانشجویان زیادی باشد.

www.yekshahr.com