علت انتخاب این محدوده:

با توجه به وسعت شهر همدان و محدودیت زمانی بر آن شدیم تا قسمتی از همدان را مورد مطالعه قرار دهیم با توجه به شکل همدان و سیر تحولی که ذکر شد بهترین محدوده ممکن (مرکز شهر همدان، حلق? اول) را مورد مطالعه قرار می دهیم. چرا که این محدوده علاوه بر نقش مرکزیت و هویت دهندگی برای کل شهر و علی رغم از هم گسیختگی های حاصل از خیابان کشی ها هنوز مرکز محلات قدیمی را در بر دارد و همین طور اکثر فضاهای شهری شاخص هم در این محدوده قرار گرفته اند.

الگوی مرکزی شهر در همدان:

همانطور که گفته شد شهر همدان علی رغم تلاش های بسیار همچنان به عنوان یک شهر تک مرکزی مطرح است و با وجود تلاش های بسیاری که جهت ایجاد تعدادی مرکز در تقاطع های حلق های اول و دوم شده است، همچنان میدان امام خمینی به عنوان مرکز اصلی شهر مطرح است که البته شکل شهر و چگونگی توزیع کاربری ها هم القاکنند? همین موضوع هستند (قرارگیری بازار همدان در کنار میدان امام خمینی). اگر چه این مرکزیت باعث ایجاد خوانایی و هویت در شهر شده است اما تقریباً کلیه ساکنین محلات مرکزی، فقدان دسترسی مناسب و هرج و مرج بالا را به عنوان مشکل اصلی محلات خود مطرح کرده اند. پس باید سعی شود در کنار بهسازی مرکز کنونی شهر مراکز دیگر را نیز تقویت کرد.

بنابراین میدان مرکزی که از کالبد منسجم و قوی برخوردار است، توسط کلی? افراد قابل حتی مسافران قابل شناسایی می باشد و به همین دلیل تنها مبدا و مقصد شناخته شده توسط همگان بوده و در نتیجه پرترافیک ترین نقط? شهر گردیده است.

از خصوصیات شکلی عملکردی شهر دور? اسلامی بازار، مسجد جامع و تا حدودی محلات همچنان باقی مانده اند حتی تفکیک محلات براساس مذهب همچنان در این محلات دیده می شود. از میان این عناصر بازار همدان دارای ویژگی های خاصی است که به اختصار به آن خواهیم پرداخت و همین طور محلات باقی مانده از آن دوران که بررسی شدند.

شبکه رفت و آمد:

شبکه حمل و نقل و رفت و آمد درون شهری همدان به شدت متأثر از اولین طرح جامع این شهر است. در این طرح میدان بزرگی در بازار شهر پیش بینی شده بود که شش خیابان شهر به صورت شعاعی به آن منتهی می گردد. این خیابان های شعاعی در فواصلی از میدان اصلی شهر با دایره ای کمربندی به یکدیگر متصل می شوند و بافت قدیمی شهر را به قطاع هایی از دایره تقسیم می کنند.

 این بافت حلقوی در طرح های بعدی هم تقویت شده است و اصول آن حفظ شده است و در واقع نظام اصلی رفت و آمد درون شهری تغییری نکرده است. این نظام در شرایط فعلی به نحوی است که بیشترین رفت و آمدهای درون شهری توسط خیابان های شعاعی منتهی به میدان اصلی شهر انجام می شود و البته همچنان ترکیب بافت کاملاً ارگانیک همدان با بافت شعاعی به وضوح دیده می شود.

بافت شهری و کوی و محله های قدیمی همدان:

در قدیم نزدیک به سی کوی (محله) داشته که به دو صورت طراحی و ساخته شده بود. به حالت "گره" و حالت "مطوّل" یا "دراز".

چمن یا همان کوی گرد و دایره ای:

هر یک از این کوی های گرد دارای میدانچه ای (حدوداً) در وسط بود که به آن "چمن" می گفته اند. (زیرا در وسط هر یک از این میدان ها علاوه بر حوض آب، چاه، چشمه و قنات، چمن کاری و گل کاری هم شده بود) در اطراف هر یک از این چمن یا میدان ها تأسیساتی از قبیل: مسجد، حمّام، نانوایی، قصابی و چند دکان بقّالی و عطّاری وجود داشت. ساخت این نوع چمن ها به این صورت کاملاً مناسب و همه چیز اهل محل از مسجد گرفته تا حمّام و نانوایی و آب چاه و قنات همه چیز در دسترس بود و به خوبی از آن استفاده می کردند.

محله یا کوی مطول (دراز):

این نوع محلات به صورت یک راستای بلند – که عرض آن از کوچه های معمولی پهن تر بود – و عیناً مثل چمن ها، در این جا هم مسجد، حمام و مغازه ها در اطراف این محوطه قرار داشته و هر یک از این مجموعه ها را یک محله می گفتند و ساختمان آن به طریقی بود که کلیه ی کوچه های اطراف دور تا دور به این محلات منتهی می شدند و به آن راه داشتند. البته وسعت این محله ها در ظاهر بیش از چمن ها بود به طوری که در هر محله چند حمام و مسجد و بازارچه وجود داشت. روابط اقتصادی و عاطفی فیمابین ساکنین هر یک از این محلات با محلات دیگر غالباً مبتنی بر اصول مخصوص و تعصّبات ویژه ای بود، و هر محله به صورت کدخدانشین یا کدخدامنشی اداره می شد. از 24 محله ای که در شهر همدان وجود داشت تنها محلاتی که در اینجا نام برده شدند کم و بیش به همان صورت سابق باقی مانده اند و تغییرات زیادی از نظر شکل در آنها دیده نمی شود و از مابقی فقط نامی باقی مانده است. مهمترین این محلات در زیر آمده اند:

محل? بنه بازار , محل? بازار, محل? میدان میرعقیل, محل? کبابیان, محل? کولایخ, محل? آقاجانی بیک, محل? امامزاده یحیی.

بازار:
مجموع? بازار همدان در طول تاریخ پیدایش این شهر از زمان اشکانیان تا کنون همواره جزء اصلی ساختار آن بوده است. براساس بررسی های انجام شده، بازار کنونی بر روی بازار دور? دیلمان قرن چهاردهم بازسازی گردیده و هم اکنون دارای 24 کاروانسرا و 34 راسته می باشد. بازار همدان مانند بازار سایر شهرهای قدیمی ایران، همواره مرکز، انحصاری تجارت و فعالیت های اقتصادی شهر محسوب می شود.

مجموعه بازار شهر همدان از بافت بازاری زیبا و منظمّی برخوردار است. به طور کلی در این مجموعه جمعاً حدود 30 راسته بازار وجود دارد که برخی از آن ها عبارتند از:

1- راسته بازار زنگنه (یا مظفریه و حکیم خانه) 2-راسته زرگرها 3- راسته شیشه گران 4- راسته مسجد جامع 5- راسته قصّابها 6- راسته صحافها البته برخی از راسته بازارها مسقّف اند و بقیّه بدون سقف.

در حدود 24 باب سرا که نمایانگر رونق اقتصادی همدان در گذشته می باشند وجود دارد که بزرگترین آنها "سرای گلشن" و آبادترینشان "سرای گمرک" است و زیباترین و در عین حال سالمترین آنها "سرای میرزا کاظم" است.

بخشی از بازار همدان در همجواری با مسجد جامع قرار گرفته بود و یک مجموع? منسجم را تشکیل داده بود ولی خیابان اکباتان از میان این مجموعه گذشته و وضعیت کنونی موجب قطع شبکه بازار در واقع از هم پاشیدگی آن شده است. چرا که این خیابان دقیقاً از مرکز ثقل این مجموعه عبور کرده است.

آثار باستانی؛ زیارتی و سیاحتی:

گنجنامه
شیر سنگی
آرامگاه ابوعلی سینا
مسجد جامع همدان که در حدود 160 سال پیش و در اوایل دوران سلاطین قاجاریه بنا گردیده و با داشتن حدود 55 ستون سنگی وشبستان های وسیع دارای طرح معماری اصیل می باشد.
 مقابر متبرکه پیر گرگی (پیر گرگ)، پیر مختار، پل دو خواهران.
امامزاده یحیی، امامزاده اسماعیل، امامزاده عبدا…، برج قربان و…
غار علیصدر، الوند، گنجنامه، عباس آباد، بین النهرین، غار خورزینه، غار عباس آباد و…

www.yekshahr.com