زمانی که عبدالغفار نجم الملک اولین سرشماری شهر تهران را در سال ۱۲۴۶ شمسی انجام داد و نوشت که یک دهم سکنه شهر یعنی رقمی حدود ۱۷ هزار نفر، حاشیه نشین هستند و در خارج از حصارهای شهر زندگی می کنند، نمی دانست که ۱۴۰ سال پس از آن می گویند که در خود شهر تهران ۵۴ لکه حاشیه نشین وجود دارد. ۵۴ لکه فراموش شده. کسانی که در میان دیوارهای ۲۲ منطقه شهر زندگی می کنند و امکانات شهری ندارند. پیدا کردنشان هم زیاد سخت نیست، کافی است از کنار پل مدیریت که رد می شوید، چشم بچرخانید تا بیغوله هایشان را ببینید یا اگر در یکی از خانه های محله میرداماد زندگی می کنید، دو کوچه بالاتر بروید. حاشیه نشینی برای خیلی از مردم تنها مفهوم آن زاغه نشین هایی را دارد که در خارج از حصارهای شهر و دور از چشم ها، منظره حریم شهر را خراب می کنند. پاکدشتی ها و رباط کریمی ها. کسانی که نامشان تنها زمانی مطرح می شود که حادثه ای در آنجا رخ دهد مثل زمانی که بیجه در پاکدشت آدم می کشد.
آن وقت مسوولان برآشفته می شوند و ناراحت که چرا به حاشیه نشینان توجه نمی شود. در روزنامه ها خبر منتشر می کنند و می گویند که برای رفع معضل حاشیه نشینی فکری خواهند کرد. اما حاشیه نشینان درون تهران به نظر می رسد فراموش شدگان هستند. کسانی که جایی همین نزدیکی ها زندگی می کنند و دور از ما. حتی اسمشان در روزنامه ها هم نمی آید.
دکتر «سیدموسی پورموسوی» مشاور شهردار تهران است. او که طرح جامع تهران یکی از برنامه های کاری اش است، می گوید که در این طرح ۵۴ لکه حاشیه نشینی درون تهران پیدا کرده اند؛ نقاطی که شهرداری باید به آنها خدمات ارائه دهد و آنها را از حاشیه نشینی به درآورد. می گوید؛ «در شرح وظایف شهرداری خدمات رسانی به حاشیه نشین های درون شهر تعریف شده است و این نهاد موظف به تامین نیازهای این گروه است.»
او این گونه حاشیه نشینان را کسانی می داند که از متن فرهنگی، اقتصادی و اجتماعی جامعه دور افتاده اند و شهرداری باید کاری کند که وارد این متن شوند. «پورموسوی» که ریاست مرکز مطالعات و برنامه ریزی شهر تهران را هم به عهده دارد، معتقد است که این حاشیه نشینان شهرنشین هم باید از سوی دیگر به وظایف خود به عنوان شهروند عمل کنند، یعنی وضع به این گونه نباشد که شهرداری به آنها خدمات ارائه دهد اما آنها قوانین شهری را زیر پا بگذارند.
زندگی در حاشیه متن
می گویند حاشیه نشینی پدیده عارضی است یعنی چیزی نیست که خود افراد آن را تولید کرده باشند بلکه با رشد و پیشرفت شهرها حاشیه نشینی هم به عنوان پدیده ای ناگزیر ایجاد می شود. منطقه ای در داخل شهر، در حال بزرگ شدن است ولی گروهی از قدیم ساکن بوده اند. این گروه یا امکان این را نداشته اند که خانه هایشان را نوسازی کنند یا اصلاً تمایلی به تغییر بافت فرسوده محل سکونتشان نداشتند. پس از مدتی جامعه ای که در حال رشد و نوسازی خود است، این افراد را که نوسازی راهی به زندگی آنها نیافته از خود دور می کند. این افراد هم علاقه ای به مشارکت در جامعه ندارند و به این ترتیب رفته رفته حاشیه نشینی ها در درون شهرها شکل می گیرد.
«پیروز حناچی»، استاد دانشگاه، گزینه های دیگری را هم برای حاشیه نشین شدن در درون شهرها تعریف می کند. او می گوید بلایای طبیعی چون زلزله و خشکسالی سبب می شود برخی روستایی ها با هم به نقطه ای از شهر مهاجرت کنند. بعضی از این مناطق در طول سال ها توسعه پیدا می کنند اما برخی دیگر بر همان روال خود باقی می مانند. روش های دیگری هم برای حاشیه نشین شدن در متن شهر وجود دارد.
«حناچی» می گوید؛ «گاهی وقت ها ساخت و سازهای غیرمجازی در حاشیه و حریم شهرها انجام می شود که با گسترش شهر و به مرور زمان این حاشیه ها به متن شهر وارد می شوند. در موارد دیگر نظارت نامناسب شهرداری یا مهاجرت بی رویه سبب می شود حاشیه نشینی شکل گیرد.»
جنایت در حاشیه متن
حاشیه نشینانی که این روزها در محدوده شهری قرار گرفته اند، معمولاً خدماتی چون آب، برق، شبکه فاضلاب و خدمات آموزشی را دارند. البته کارشناسان شهری معتقدند مردمانی که در این مناطق زندگی می کنند رغبت چندانی به استفاده از این خدمات ندارند و این نکته شاید اصلی ترین وجه اشتراک حاشیه نشینان درون و خارج شهر است. اغلب حاشیه نشین ها، به دلیل وضعیت خاصی که دارند در مشاغل سطح پایین کار می کنند و به اصطلاح، کار پست انجام می دهند. به این نکته منوچهر رستگارنیا، عضو شورای تحقیقات زندان های خوزستان، در مقاله ای اشاره کرده است. او در مقاله خود آورده است؛ «در یک نمونه گیری از ۶۰ خانوار مقیم یکی از مناطق حاشیه نشین اهواز تنها معدودی مشاغل دولتی داشتند که به ترتیب عبارت بود از نامه رسان اداره، نگهبان در ورودی، آبدارچی و کارگر شهرداری که سرپرست خانواده هم بودند.»
همه این دلایل سبب شده که حاشیه ها جزء مناطق مستعد ارتکاب جرم محسوب شوند. مناطقی که بیجه ها از آن برمی خیزند و همین مناطق هستند که خوراک خبری صفحه حوادث را تامین می کنند؛ قتل هایی که در حاشیه پل مدیریت روی می دهد، تجاوز به عنف هایی که در کنار برخی اتوبان ها اتفاق می افتد و مواردی از این دست. کارشناسان می گویند این اتفاقات نتیجه نبود نظارت امنیتی کافی، وجود تعداد زیادی افراد نیازمند و بیکار، سطح پایین سواد، فقدان روشنایی کافی در معابر و وضعیت جغرافیایی بعضی مناطق است.
همین دلایل است که مجرمان را به این حاشیه درون متن می کشاند تا به راحتی در آنجا پناه گیرند. بسیاری از شغل های کاذب هم از درون همین جوامع بیرون می آید. جوانانی که آموزش کافی ندیده اند و مهارت های شغلی ندارند روی به دستفروشی، پهن کردن بساط، سیگارفروشی، کار در میادین تره بار و مانند آن می آورند.
شهرداری و بازسازی بافت فرسوده
چندی پیش شهرداری تهران با هدف از بین بردن یکی از مناطق مهم حاشیه نشینی در تهران، نوسازی بافت فرسوده را در دستور کار خود قرار داد. خانه های مسکونی منطقه را از مالکان آنها خرید تا جای آنها خانه های جدید بسازد. قیمت پایین خرید شهرداری سبب شد کسانی که پیش از آن در منطقه زندگی می کردند دیگر مکانی برای زندگی در شهر پیدا نکنند و به اجبار به حاشیه رانده شوند. اتفاقی که با عکس العمل کارشناسان روبه رو شد.
یعنی شهرداری خود برای شهر حاشیه نشین آفرید. «پورموسوی» هم می گوید که این کار یک اشتباه بود که درصدد رفع آن هستند. «قالیباف»، شهردار تهران، چندی پیش از افزایش قیمت خرید این مناطق خبر داد تا مردم بتوانند با قیمت های کنونی مسکن در تهران، جایی مناسب زیستن در درون شهر بیابند. «پورموسوی» از طرح بهسازی بافت فرسوده تهران می گوید که قرار است در آن با اضافه شدن ارتفاعی منطقی به ساختمان ها فضای بیشتری برای مصارف عمومی ایجاد شود. به این ترتیب با تکمیل و نوسازی، همان جمعیت قبلی منطقه بتواند در آن ساکن شود.
او موفق بودن طرح را در گرو بازگشت دوباره ساکنان قبلی منطقه به آن می داند و می گوید؛ «این طرح زمانی موفق است که قیمت نهایی خانه های نوسازی شده به گونه ای تعیین شود که مردم بتوانند دوباره خانه هایشان را بخرند و در آن ساکن شوند.»
سرپناهی برای بی سرپناهان
یکی از مهمترین دلایل حاشیه نشین شدن، نداشتن بودجه لازم برای خرید خانه است. همان معضلی که این روزها پررنگ تر از پیش خود را نشان می دهد. «حناچی» می گوید؛ «هر نوسان قیمتی در شهر مسلماً حاشیه نشینی را در پی دارد.» به اعتقاد او این سیاست های اقتصادی دولت است که حاشیه نشینی ایجاد می کند.
او می افزاید؛ «همین سیاست هاست که نتیجه اش کنترل نشدن تورم است و در حقیقت همین سیاست ها است که به افزایش تورم دامن زده است.» به اعتقاد او تنها راه حل بحران موجود که نتیجه ناگزیرش گسترش حاشیه نشینی است، استفاده از ابزارهای کنترل قیمت زمین است تا در نتیجه آن از افزایش حاشیه نشینی جلوگیری شود.
او اما درباره اینکه راه کاستن از حاشیه نشینی های درون شهری چیست، می گوید؛ «تنها راه این است که شهرداری با قاطعیت با آنها برخورد کند و محله های حاشیه نشین را خراب کند. البته شهرداری باید سیاست برد-برد را پیش بگیرد، یعنی از آن طرف راهی پیش پای آنهایی که خانه هایشان را خراب می کند، بگذارد تا دوباره رو به حاشیه نشینی نیاورند.»
نگین شیرآقایی – روزنامه اعتماد
