تحقق رویکرد شهروند مداری در مدیریت شهری ایران و از جمله تهران مستلزم «اصلاح ساختار مدیریت شهری» و عینیت بخشی به مشارکت شهروندان علاوه بر انتخاب اعضای شورای شهر، حداقل در تعیین و اولویت بندی نیازهای شهروندان، تهیه و طرح ها و برنامه های توسعه شهری، اطلاع رسانی طرح ها و برنامه های توسعه شهری، نظارت در اجرای طرح ها، برنامه ها و پروژه ها و پاسخگویی مدیران شهری است. به عبارت دیگر، حوزه های شهروندی و مشارکت شهروندان در امور شهری را می توان به انتخاب مدیران شهری، شناسایی و اولویت بندی نیازها، برنامه ریزی برای رفع یا تامین نیازها، مشارکت در اجرا و نظارت و پاسخگویی نهادینه و برنامه ریزی شده تقسیم کرد.
در این خصوص، محلات نقش و اهمیت ویژه ای دارند. محلات شهری کانون و کارگاه مدیریت و برنامه ریزی مشارکت هستند، چرا که کوچکترین واحد سازمان فضایی در تقسیمات سازمان فضایی شهر تهران محسوب می گردند و بیشترین انسجام اجتماعی و مکانی در بین سایر رده های سازمان فضایی شهر را دارا هستند. البته حوزه و سطوح مشارکت شهروندان در این خصوص همانطور که قبلا عرض کردم، بستگی به شرایط محلی و زمانی دارد. این نظام می تواند از واگذاری کلیه امور محله ای به شهروندان و تشکل های محلی بر محور شورای محله تا نظام مشارکتی بر محور شهرداری متغیر باشد. اما در یک نظام بینابین، می توان پیشبرد امور محله ای بر محور شورای محله و مشارکت شهروندان محلات در یک «خانه محله» با حضور و نظارت مستمر یک نماینده تام الاختیار شهرداری و نمایندگان سایر عناصر محلی دولت مرکزی را مورد توجه و بررسی قرار داد. بدیهی است که جهت تحقق این الگوی مدیریت محله ای قبل از هر چیز باید زمینه های لازم سیاسی - حقوقی (قانونی) فراهم گردد.
این الگوی پیشنهادی شامل این عناصر و عوامل است:
۱ - شورای محله شهری به عنوان محور مدیریت محله
۲ - خانه محله به عنوان مرکز اجتماعات، تضارب آراء تصمیم گیری و غیره و مهمترین «فضای جمعی» محله
۳ - نماینده تام الاختیار شهرداری به منظور جلوگیری از بوروکراسی حاکم بر الگوی مدیریت شهری
۴ - نمایندگان تام الاختیار سایر نهادهای محلی دولت مرکزی
۵- سازمان های غیردولتی (NGOS) مقیاس محله
۶- سازمان های محلی(CBOS) به منظور مشارکت در پیشرفت امور صنفی و تخصصی و سرمایه گذاری های توسعه محله
۷- بخش خصوصی
۸- سایر عوامل رسمی و غیررسمی دیگر اعم از امامت جمعه و جماعت، نمایندگان مجلس و موارد مشابه آن
در جامعه ما شرایط ساختاری سیاسی و حقوقی لازم برای مشارکت شهروندان فراهم نیست و ما ایرانی ها عموماً فاقد فرهنگ شهروندی و مؤدب به آداب و رفتار مدنی هستیم. متأسفانه بسیاری از کارشناسان، سیاستمداران و مدیرانی که سنگ جامعه مدنی، دموکراسی و مشارکت را بر سینه می زنند، خودشان التزام عملی به اصول و آداب مدنی ندارند. این ویژگی از سابقه تاریخی طولانی ساختار سیاسی ما ایرانی ها نشأت گرفته و به نوعی جزو خو و خون ما شده که به راحتی از بین نمی رود. بلکه نیاز به زمان دارد تا در فرآیند تکامل تدریجی متأثر از عوامل و الزامات بیرونی و درونی، تغییر اساسی در سرشت فرهنگ اجتماعی و سیاسی ما ایرانی ها بوجود آید. علاوه بر شرایط شکل گرفته و در طول زمان تکامل یافته باشد. متأسفانه در جامعه ما، خصوصاً در حوزه مدیریت شهری، الگوهای نهادینه شده و پایداری که از تجربه تاریخی و یا از محل مطالعات علمی شکل گرفته باشند وجود ندارد.
شهرداری تهران نیز در این خصوص استثنا نیست. در سال های گذشته اقدامات و هزینه های قابل توجهی در این خصوص توسط شهرداری تهران صورت پذیرفت که اغلب آنها تأثیری در توسعه شهروندی و مدیریت مشارکتی نداشته است.از این رو مرکز مطالعات و برنامه ریزی شهری تهران از سال ۱۳۸۴ پروژه ای را تحت عنوان «طراحی الگوهای مشارکت شهروندان در امور شهری تهران» را از طریق مشاور طرف قرارداد در دست اقدام دارد. در بین شهرها و شهرداری های کشور و برخورداری از بیشترین ظرفیت های سیاسی، اقتصادی، اجتماعی، فرهنگی و کالبدی- زیرساختی برای مدیریت مشارکتی، شرایط ویژه ای دارد.
متأسفانه به دلیل برخی محدودیت های سیاسی- حقوقی از یک سو و عدم آگاهی یا تمایل یا برنامه ریزی مدیریت شهری تهران در برخورداری از ظرفیت های موجود و فاصله ساختاری و روحی- روانی سنتی و ریشه دار بین مردم و کارگزاران دولتی موجب شده است تا شرایط فعلی اداره شهری تهران همچنان دچار تراز منفی رو به تزاید هزینه- فایده، یعنی افزایش تصاعدی هزینه ها، خصوصاً در نگهداری فضاهای عمومی و کاهش تصاعدی بهره وری و نهایتاً رفتار انفعالی و روزمرگی در خصوص مسائل شهری تهران گردد. این مشکل جز از طریق افزایش مشارکت شهروندان در سه حوزه و خروج مدیریت شهری از تمرکز در تصدی امور عمومی- اجرایی میسر نمی باشد.
۱- مدیریت و برنامه ریزی شهری
۲- نگهداری فضاهای عمومی شهری
۳- سرمایه گذاری در احداث و نگهداری فضاهای عمومی شهری
هدف پروژه مذکور این است که ضمن بررسی و شناخت وضع موجود حوزه ها و حدود مشارکت شهروندان، قابلیت ها و موانع، الگوها و ساز و کارهای رایج داخلی و خارجی، بتواند الگوها و ساز و کارهای عملی را در هر یک از سه حوزه فوق الذکر ارائه نماید که توسعه مدیریت شهری تهران را در پی داشته باشد. بدیهی است در موارد رفع موانع حقوقی و یا تصویب برخی موارد مغایر با آن باید لوایح قانونی لازم جهت ارائه به مراجع مربوطه و دفاع از آن تهیه و صورت پذیرد. در واقع این پروژه بر آن است تا به این سؤالات پاسخ گوید:
۱- الگوها، حوزه ها و حدود رایج مشارکت شهروندان در اداره و مدیریت شهری تهران کدامند؟
۲- قابلیت ها و محدودیت های مشارکت شهروندان در اداره و مدیریت شهری تهران کدامند؟
۳- الگوها و حدود مشارکت شهروندان در اداره و مدیریت شهری سایر کشورهای نمونه کدامند؟
۴- راه حل های رفع موانع و استفاده از فرصت های مشارکت در مدیریت شهری تهران چیست؟
۵- الگوهای پیشنهادی ممکن برای مدیریت مشارکتی امور شهری تهران کدامند؟
دکتر موسوی کمانرودی – روزنامه همشهری
