ایرانشهر، شهر و شهرستانى‌ در استان‌ سیستان‌ و بلوچستان‌. نام‌ شهرستان‌ ایرانشهر در 1314ش‌ به‌ موجب‌ تصویب‌نامة هیأت‌ وزیران‌ به‌ جای‌ ناحیة بمپور برگزیده‌ شد (معین‌، 5/211؛ کیهان‌، 2/259، 261). همچنین‌ شهر فَهْرَج‌ واقع‌ در 360 کیلومتری‌ جنوب‌ زاهدان‌ و 175 کیلومتری‌ جنوب‌ خاش‌ در خرداد 1315، به‌ ایرانشهر تغییر نام‌ داد. در 1316ش‌، ایرانشهر بخش‌ شهرستان‌ خاش‌ تعیین‌ شد و در 1326ش‌، فرمانداری‌ ایرانشهر تشکیل‌ گردید و تابع‌ حوزة بلوچستان‌ شد که‌ از استان‌ هشتم‌ جدا شده‌ بود. ایرانشهر مدت‌ کوتاهى‌ میان‌ سالهای‌ 1323- 1326ش‌ مرکز شهرستان‌ خاش‌ بود( دایرة المعارف‌... ).ایرانشهر اکنون‌ یکى‌ از 7 شهرستان‌ استان‌ سیستان‌ و بلوچستان‌ به‌ شمار مى‌آید که‌ مرکز آن‌ نیز ایرانشهر است‌ ( سازمان‌ تقسیمات‌...، 30(.

 شهرستان‌ ایرانشهر: این‌ شهرستان‌ با 730 ،41کم 2 مساحت‌ ( آمارنامه‌...، 25)، دارای‌ 6 بخش‌ و 21 دهستان‌ است‌. بخشهای‌ ششگانة ایرانشهر اینهاست‌: بزمان‌، بمپور، دلگان‌، راسک‌ و فیروزآباد، سرباز و مرکزی‌ ( سازمان‌ تقسیمات‌، همانجا). این‌ شهرستان‌ از شمال‌ و شمال‌ شرقى‌ با زاهدان‌، خاش‌ و سراوان‌، از غرب‌ با استان‌ کرمان‌، از جنوب‌ با چاه‌بهار و نیک‌ شهر، و از شرق‌ با پاکستان‌ همجوار است‌ ( سرشماری‌ عمومى‌، 1375ش‌، نقشة ایرانشهر). مرکز این‌ شهرستان‌، شهر ایرانشهر، و بمپور دیگر شهر آن‌ است‌ ( سازمان‌ تقسیمات‌، همانجا).

ویژگیهای‌ طبیعى‌: این‌ شهرستان‌ در حوضة آبریز ایرانشهر - کارواندر - بمپور به‌ مساحت‌ 10 هزار کم 2 قرار گرفته‌ است‌ (مبشری‌، 6/186). آهکهای‌ تیره‌ رنگ‌ دارای‌ خلل‌ و فرج‌ مربوط به‌ دوران‌ اول‌، قدیم‌ترین‌ساختار زمین‌شناسى‌ این‌حوضه‌ را تشکیل‌مى‌دهد.تشکیلات‌ دوران‌ دوم‌ در ایرانشهر عمدتاً عبارتند از: شیست‌، آهک‌ و کالرد ملانژ (آمیزه‌های‌ رنگین‌). با آنکه‌ توسعة آهک‌ در این‌ دوران‌ محدود بوده‌ است‌، اما در شرق‌ و جنوب‌ شرقى‌ ایرانشهر و درة کارواندر آهک‌ در تغذیة آبرفتها مؤثر است‌. تشکیلات‌ دوران‌ سوم‌ ایرانشهر از آهک‌، ماسه‌ سنگ‌ و شیست‌ گچ‌ و اندزیت‌، مارن‌ و کنگلومرا تشکیل‌ شده‌ است‌ (همانجا). سطح‌ دشت‌ پوشیده‌ از رسوبات‌ آبرفتى‌ است‌ (همو، 6/187). دشت‌ ایرانشهر از شمال‌ و شرق‌ توسط ارتفاعات‌ محصور شده‌ است‌ و تپه‌های‌ شنى‌ به‌ همراه‌ درختان‌ کهور به‌ صورت‌ یک‌ مانع‌ طبیعى‌ در غرب‌ این‌ شهرستان‌ قرار گرفته‌اند (یغمایى‌، 85).

بر مبنای‌ آمار 31 سالة ایستگاه‌ ایرانشهر، حداکثر و حداقل‌ مطلق‌ دما 50 و 6- سانتى‌گراد و میانگین‌ حداکثر و حداقل‌ آن‌ 2/34 و 9/18 سانتى‌گراد بوده‌ است‌ («داده‌ها...1»، .)2 آب‌ موردنیاز در شهرستان‌ ایرانشهر توسط 451 رشته‌ قنات‌، 965 چشمة دائمى‌ و 708 چشمة فصلى‌ و نیز 239 چاه‌ عمیق‌ و 485 ،1چاه‌ نیمه‌ عمیق‌ تأمین‌ مى‌شود ( فرهنگ‌ آبادیها، 1367ش‌، هفت‌، دوازده‌، سیزده‌). رودخانه‌های‌ بمپور و سرباز از این‌ شهرستان‌ مى‌گذرند ( فرهنگ‌ جغرافیایى‌...، 8/27). پوشش‌ گیاهى‌ این‌ ناحیه‌ استپ‌ بیابانى‌ است‌ ( جغرافیا...، 2/817). جنگلى‌ به‌ طول‌ دهها کیلومتر با عرض‌ 3 کم در جنوب‌ ایرانشهر وجود دارد و درختان‌ جنگلى‌ همچون‌ کهور، گز، کُرگز و نخل‌ وحشى‌ (بادبزنى‌) که‌ در اصطلاح‌ محلى‌ به‌ آن‌ داز مى‌گویند، در این‌ نواحى‌ دیده‌ مى‌شود. در برخى‌ ارتفاعات‌ آن‌ درختان‌ بادام‌ کوهى‌ و پستة وحشى‌ (بنه‌) و حیواناتى‌ نظیر بز کوهى‌ و آهو وجود دارد (همانجا).

ویژگیهای‌اجتماعى‌ - اقتصادی‌: مطابق‌سرشماری‌ عمومى‌1365ش‌ این‌ شهرستان‌ دارای‌ 184 ،1آبادی‌ دارای‌ سکنه‌ بوده‌ است‌ ( فرهنگ‌ آبادیها، 1365ش‌، 1). جمعیت‌ این‌ شهرستان‌ از 104 ،37خانوار ( 322 ،157نفر) در 1355ش‌ ( سرشماری‌، 1355ش‌، شصت‌)، به‌ 041 ،50خانوار ( 786 ،259نفر) در 1365ش‌ ( سرشماری‌، 1365ش‌، 40) افزایش‌ یافته‌ است‌. بر مبنای‌ سرشماری‌ عمومى‌ 1375ش‌، جمعیت‌ شهرستان‌ ایرانشهر 456 ،295نفر بوده‌ است‌ ( سرشماری‌، 1375ش‌، شانزده‌). از این‌ عده‌ 36/28% در نقاط شهری‌ و 71/70% در نقاط روستایى‌ سکنى‌ دارند و بقیه‌ غیر ساکن‌ هستند. تراکم‌ جمعیت‌ در این‌ شهرستان‌ در 1370ش‌ برابر 8/5 نفر در هر کم 2 گزارش‌ شده‌ است‌ ( آمارنامه‌، 25) و نسبت‌ جنسى‌ در این‌ شهرستان‌ کاملاً برابر است‌ ( سرشماری‌، 1375ش‌، همانجا). فعالیت‌ اقتصادی‌ ساکنان‌ این‌ شهرستان‌ به‌ طور کلى‌ زراعت‌، باغداری‌ و کارگری‌ ساده‌ است‌. زمینهای‌ زیر کشت‌ این‌ شهرستان‌ شامل‌ 200 ،15هکتار گندم‌ آبى‌، 100 ،1هکتار جو آبى‌ و 950 هکتار برنج‌ (شلتوک‌) و 200 هکتار سایر غلات‌و 250 ،2هکتار حبوبات‌است‌( آمارنامه‌، 220).همچنین‌ 190 ،3هکتار به‌ کشت‌ پیاز و سیب‌زمینى‌ و سبزیجات‌، 225 ،1هکتار به‌ کشت‌ محصولات‌ جالیزی‌، 740 هکتار به‌ زراعتهای‌ صنعتى‌ و 600 ،4هکتار به‌ یونجه‌ و اسپرس‌ اختصاص‌ دارد (همان‌، 221).

شمار دام‌ موجود در شهرستان‌ ایرانشهر مشتمل‌ بر: 788 ،17 رأس‌ دام‌ بزرگ‌ و 347 ،355 رأس‌ دام‌کوچک‌و 645 ،14 شتراست‌ ( فرهنگ‌روستایى‌، 171). صنایع‌ دستى‌ این‌ شهرستان‌ به‌ طور عمده‌ سبد و حصیربافى‌ است‌ که‌ وجود 640 واحد حصیربافى‌ گویای‌ آن‌ است‌ ( فرهنگ‌ اقتصادی‌، «ط»). تأسیسات‌ و امکانات‌ آموزشى‌ و فرهنگى‌ این‌ شهرستان‌ شامل‌ 301 دبستان‌، 31 مدرسة راهنمایى‌، 4 دبیرستان‌ و 18 کتابخانة عمومى‌ است‌ ( فرهنگ‌ روستایى‌، 195). همچنین‌ 20 مرکز بهداشتى‌ و درمانى‌ و 38 خانة بهداشت‌ در این‌ شهرستان‌ فعالیت‌ دارند (همان‌، 219).
شهرستان‌ ایرانشهر مسکن‌ برخى‌ طوایف‌ بلوچ‌ است‌. عمدة این‌ طوایف‌ اینهاست‌: دامنى‌، کلکلى‌، برهان‌ زهى‌ و بیجارزهى‌ (افضل‌ الملک‌، 112؛ فرمانفرما، 35). افضل‌ الملک‌ جمعیت‌ این‌ طوایف‌ را 700 خانوار گزارش‌ کرده‌ است‌. افراد این‌ طوایف‌ اهل‌ سنت‌ هستند (همانجا). ساکنان‌ این‌ شهرستان‌ به‌ بلوچى‌ و فارسى‌ صحبت‌ مى‌کنند و بیشتر سنى‌ مذهب‌ و عده‌ای‌ هم‌ شیعى‌ هستند ( فرهنگ‌ جغرافیایى‌، همانجا).

بناهای‌ تاریخى‌ این‌ شهرستان‌ عبارت‌ است‌ از شماری‌ قلعه‌های‌ کهن‌ مانند قلعة قدیمى‌ پیشین‌، چهل‌ دختر، بمپور، دوست‌ محمدخان‌، سرباز، دامن‌، اسپید دژ و قلعه‌ و تپه‌های‌ بزمان‌ ( جغرافیا، همانجا).

شهر ایرانشهر: این‌ شهر در 60 و 41 طول‌ شرقى‌ و 27 و 12 عرض‌ شمالى‌ و در ارتفاع‌ 571 متری‌ (پاپلى‌، 75) و در مسیر جادة اصلى‌ زاهدان‌ و چاه‌ بهار در فاصلة 360 کیلومتری‌ جنوب‌ زاهدان‌ قرار گرفته‌ است‌ (نقشة راهها).
جغرافیای‌ تاریخى‌: به‌ گفتة آریان‌ (ص‌ 177 )، اسکندر مقدونى‌ به‌ هنگام‌ بازگشت‌ از هند [و از راه‌ خشکى‌] به‌ همراه‌ بازماندة سپاه‌ خود به‌ پورا - به‌ گمان‌ برخى‌، همان‌ فهرج‌ (نک: سایکس‌ ) رسید. در 30ق‌/651م‌ سپاهى‌ از مسلمانان‌ برای‌ فتح‌ سگستان )سیستان‌) به‌ سوی‌ این‌ ناحیه‌ روانه‌ شد. ظاهراً در این‌ لشکرکشى‌ دستیابى‌ به‌ فهرج‌ تؤم‌ با صلح‌ بوده‌ است‌ (نک: تاریخ‌...، 80؛ بلاذری‌، 392-393). در سده‌های‌ نخست‌ اسلامى‌، این‌ محل‌ به‌ عنوان‌ آخرین‌ شهر ولایت‌ کرمان‌ بود (یعقوبى‌، 286؛ ابن‌ خردادبه‌، 54 - 55)، اما اصطخری‌ (ص‌ 170- 171) و مقدسى‌ (ص‌ 484) آن‌ را جزئى‌ از ولایت‌ مکران‌ به‌ شمار آورده‌اند. در دورة قاجار فهرج‌ از توابع‌ بمپور بوده‌ است‌ (افضل‌الملک‌، 111-112).
در 1297ق‌، فیروز میرزا فرمانفرما حاکم‌ کرمان‌ به‌ سبب‌ کیفیت‌ خوب‌ آب‌ قنوات‌ و استعداد اراضى‌ فهرج‌ نسبت‌ به‌ بمپور، تصمیم‌ گرفت‌ که‌ فهرج‌ مرکز بلوچستان‌ باشد (فرمانفرما، 35-36) و این‌ تصمیم‌ در 1301ق‌ تحقق‌یافت‌ (سالاربهزادی‌،150).بدین‌سان‌، فهرج‌(ایرانشهر کنونى‌) به‌ تدریج‌ رو به‌ توسعه‌ نهاد.

ویژگیهای‌ اجتماعى‌ - اقتصادی‌: در اوایل‌ سدة 14ش‌ ایرانشهر 4هزار نفر جمعیت‌ داشته‌ است‌ ( فرهنگ‌ جغرافیایى‌، 8/27). براساس‌ سرشماری‌ سال‌ 1355ش‌ جمعیت‌ این‌ شهر 362 ،2خانوار ( 386 ،11نفر) بوده‌ است‌ ( سرشماری‌، 1355ش‌، شصت‌) که‌ در 1365ش‌ به‌ 864 ،6خانوار ( 027 ،40نفر) افزایش‌ یافته‌ است‌ ( سرشماری‌، 1365ش‌، 40). بر مبنای‌ سرشماری‌ سال‌ 1375ش‌، جمعیت‌ ایرانشهر 131 ،12خانوار (115 ،75نفر) بوده‌ است‌ ( سرشماری‌، 1375ش‌، چهل‌). 92/5% جمعیت‌ فعال‌ این‌ شهر در بخش‌ کشاورزی‌، 46/33% در بخش‌ صنعت‌، 96/57% در بخش‌ خدمات‌ و بقیه‌ در دیگر گروهها به‌ کار اشتغال‌ داشته‌اند (همانجا).

مآخذ:

آمارنامة استان‌ سیستان‌ و بلوچستان‌، (1373ش‌)، سازمان‌ برنامه‌ و بودجة سیستان‌ و بلوچستان‌، تهران‌، 1374ش‌؛ ابن‌ خردادبه‌، عبیدالله‌، المسالک‌ و الممالک‌، به‌ کوشش‌ دخویه‌، لیدن‌، 1889م‌؛ اصطخری‌، ابراهیم‌، مسالک‌ الممالک‌، به‌ کوشش‌ دخویه‌، لیدن‌، 1927م‌؛ افضل‌ الملک‌، محمود، «جغرافیای‌ بلوچستان‌»، یادگار، تهران‌، 1328ش‌، س‌ 5، شم 8 و 9؛ بلاذری‌، احمد، فتوح‌ البلدان‌، به‌ کوشش‌ دخویه‌، لیدن‌، 1865م‌؛ پاپلى‌ یزدی‌، محمد حسین‌، فرهنگ‌ آبادیها و مکانهای‌ مذهبى‌ کشور، مشهد، 1367ش‌؛ تاریخ‌ سیستان‌، به‌ کوشش‌ محمدتقى‌ بهار، تهران‌، 1314ش‌؛ جغرافیای‌ کامل‌ ایران‌، وزارت‌ آموزش‌ و پرورش‌، تهران‌، 1366ش‌؛ دایرة المعارف‌ فارسى‌؛ سازمان‌ تقسیمات‌ کشوری‌ جمهوری‌ اسلامى‌ ایران‌، وزارت‌ کشور، تهران‌، 1376ش‌؛ سالار بهزادی‌، عبدالرضا، بلوچستان‌ در سالهای‌ 1307 تا 1317 قمری‌، تهران‌، 1372ش‌؛ سرشماری‌ عمومى‌ نفوس‌ و مسکن‌ (1355ش‌)، استان‌ سیستان‌ و بلوچستان‌، مرکز آمار ایران‌، تهران‌، 1359ش‌؛ همان‌ (1365ش‌)، نتایج‌ کلى‌، استانها (11)، مرکز آمار ایران‌، تهران‌، 1369ش‌؛ همان‌ (1375ش‌)، نتایج‌ تفصیلى‌، شهرستان‌ ایرانشهر، مرکز آمار ایران‌، تهران‌، 1376ش‌؛ فرمانفرما، فیروز میرزا، سفرنامة کرمان‌ و بلوچستان‌، به‌ کوشش‌ منصورة نظام‌ مافى‌، تهران‌، 1360ش‌؛ فرهنگ‌ آبادیهای‌ کشور، سرشماری‌ عمومى‌ کشاورزی‌ (1367ش‌)، استان‌ سیستان‌ و بلوچستان‌، مرکز آمار ایران‌، تهران‌ 1369ش‌؛ فرهنگ‌ آبادیهای‌ کشور (1365ش‌)، شهرستان‌ ایرانشهر، مرکز آمار ایران‌، تهران‌، 1367ش‌؛ فرهنگ‌ اقتصادی‌ دهات‌ و مزارع‌، استان‌ سیستان‌ و بلوچستان‌ (1)، جهاد سازندگى‌، تهران‌، 1363ش‌؛ فرهنگ‌ جغرافیایى‌ ایران‌ (آبادیها)، استان‌ هشتم‌، دایرة جغرافیایى‌ ستاد ارتش‌، تهران‌، 1332ش‌؛ فرهنگ‌ روستایى‌ (1365ش‌)، مرکز آمار ایران‌، تهران‌، 1369ش‌؛ کیهان‌، مسعود، جغرافیای‌ مفصل‌ ایران‌، تهران‌، 1311ش‌؛ مبشری‌، فریدون‌ و دیگران‌، ارزیابى‌ وضع‌ موجود و امکانات‌ توسعة منابع‌ آب‌ (مناطق‌ سیستان‌ و بلوچستان‌)، تهران‌، 1355ش‌؛ معین‌، محمد، فرهنگ‌ فارسى‌، تهران‌، 1364ش‌؛ مقدسى‌، محمد، احسن‌ التقاسیم‌، لیدن‌، 1906م‌؛ نقشة راههای‌ کشور جمهوری‌ اسلامى‌ ایران‌، گیتاشناسى‌، تهران‌، شم 139؛ یعقوبى‌، احمد، البلدان‌، به‌ کوشش‌ دخویه‌، لیدن‌، 1865م‌؛ یغمایى‌، اقبال‌، بلوچستان‌ و سیستان‌، تهران‌، 1355ش

 
دانلود نقشه شهر ایرانشهر