ملایر بزرگ‌ترین شهرستان استان پس از همدان با وسعتی حدود 3210 کیلومتر مربع شامل 3 شهر ملایر، سامن و ازندریان و سه بخش مرکزی، سامن و جوکار و 15 دهستان و 221 روستای دارای سکنه است. شهرستان ملایر در 48 و 49 طول جغرافیایی و 34 و 17 دقیقه عرض جغرافیایی قرار دارد و از شمال به همدان، از شرق به اراک، از جنوب به بروجرد و از طرف غرب به شهرهای تویسرکان و نهاوند محدود شده است . ارتفاع این شهرستان از سطح دریا 1780 متر و فاصله اش از همدان و تهران به ترتیب 86 و 390 کیلومتر است . امتداد رشته کوه الوند از شمال و شمال شرق این شهرستان می گذرد و به کوه‌های سر بند اراک متصل می‌شود. مرتفع ترین کوه این شهرستان قله لشکر در است و کوه معروف یزد گرد با بقایای قلعه یزد گرد ساسانی در جنوب شهر قرار دارد . از دیگر ارتفاعات مهم کوه گرمه با ارتفاع 2206 متر و کوه سرده با ارتفاع 2277 متر است . مهمترین رودخانه ملایر رود حرم آباد است که آب آن فصلی است . پوشش گیاهی شهرستان ملایر از نوع استپ کوهپایه ای است . ملایر از نظر آب و هوایی در مرز آب و هوای متعدل کوهستانی و آب و هوای نیمه بیابانی ایران قرار گرفته و خصوصیات هر دو نوع آب و هوا را دارا است و متوسط بارندگی سالیانه آن به 2/242 میلیمتر می رسد . زبان اهالی این شهرستان آمیزه ای از لری، کردی و فارسی با لهجه لری و لک است و جمعیت آن بر اساس آخرین سر شماری 1375 تعداد 297062 نفر است که اکثریت آنها در روستا زندگی می کنند و به کشاورزی اشتغال دارند.

ملایر در گذر تاریخ(قدمت شهر ملایر)

مَلایـِر یکی از شهرهای غرب ایران است.
ملایر در بخش مرکزی شهرستان ملایر استان همدان قرار گرفته است.
زبان‌شناسان نام ملایر را به معنی «آشیانه عقاب» دانسته‌اند. جمعی از زبان شناسان ملایر را این گونه نیز توصیف کرده اند: مل+آیر مل به معنی سرزمین، آیر به معنی آریایی؛ سرزمین آریایی ها و نیز ملایر در زمان قدیم به نام "مال آگر"به معنای خانه آتش نامیده می‌شد، به جهت وجود آتشکده معروف دوره مادها که اکنون در تپه قدیمی "نوشیجان"واقع است.
ملایر ناحیه‌ای کوهستانی با آب و هوای سرد ومعتدل است که از دره و کوهپایه‌های زاگرس تشکیل شده است.منطقه ملایر همراه با بروجرد ناحیه بین رشته کوه لرستان و الوند را تشکیل می‌‌دهد و در بین شهرهای نهاوند، بروجرد،اراک،تویسرکان و همدان قرار گرفته است.
در نگاهی که به تاریخ این دیار خواهیم افکند ابتدا به دوران پیش از اسلام (ایران باستان)پرداخته خواهد شد که اهمیت ملایر در این دوران مربوط به قلعه‌ها و مراکز جمعیتی آن است و سپس به دوران پس از اسلام تا پیدایش دولت آباد که دوره های حکومت های خود مختار و منطقه‌ای است پرداخته می‌‌شود که بر اساس آن حاکمان محلی و طایفه‌ها اهمیت بسیار پیدا می‌‌کنند.

ایران باستان

هنگامی که آریایی ها از سرمای شمال روسیه (سیبری) به سرزمین ایران کوچ کردند ،یکی از اقوام آنها به نام ماد که قوی ترین قوم آریایی بود در ناحیه غربی ایران کنونی ساکن شدند و آغازگر تاریخ ایران باستان گردیدند.
این قوم جنگاور و دامپرور بودند و سرزمین تازه را که سرسبز و گرم بود بهشت رؤیای خود یافتند.بعدها قوم ماد کشور ماد یا ماه را در باختر ایران بنا کرد و نخستین تمدن های انسانی را تشکیل داد و کشور ماد یا ماه از ناحیه ای شامل اراک،ری،قم،اصفهان،ساوه،ملایر،نهاوند،همدان،کرمانشاه و پشت کوه لرستان کنونی تشکیل می‌‌شد که به این منطقه بعدها ایالت کوهستانی یا جبل و بعد از آن عراق عجم گفتند.
بنا بر آثار به جای مانده در همدان کنونی و گفته های بزرگ‌ترین تاریخ نگار ایران باستان هرودوت یونانی پایتخت کشور ماد هگمتانه یا اکباتان(همدان کنونی)بوده است.بر این اساس ملایر و نواحی نزدیک به این شهر از اهمیت خاصی برخوردار بوده اند.در این دوران ملایر به علت اهمیت ترابری و جغرافیایی موقعیتی ویژه داشت.با ورود مادها به این منطقه و تشکیل حکومت توسط آنها در ملایر نیز قلعه‌ها و مرکز های جمعیتی به وجود می‌‌آید که قلعه‌ها حافظ امنیت و حکومت بودند و مرکزهای جمعیتی روستا هایی کوچک بودند که با توجه به حاصلخیزی ملایر و آب و هوای مناسب آن به دامداری،کشاورزی و صنایع ابتدایی مشغول بودند؛ همانند روستای داویجان،گوراب،شهر خرابه دهنو و جلگه شورکات آورزمان.

آب و هوای ملایر

در آن زمان بسیار متفاوت از وضعیت کنونی آن بوده است به طوری که اشاراتی که در کتاب‌های حتی چند قرن اخیر آورده شده بیانگر سرسبزی بسیار و جنگل های انبوه آن است که مناسب برای دامداری و کشاورزی بوده است.حمدا... مستوفی مورخ مشهور قرن هشتم ه.ق. هنگام گذر از ملایر می‌‌نویسد: ملایر را جنگلی انبوه فراگرفته بود که وقتی از ملایر به نهاوند رفتم به علت انبوهی جنگل آفتابی مشاهده نمی‌شد.ملایر انبار پسته ایران است.
در کتاب نادر شاه افشار آمده است که از ملایر تا نهاوند جنگل ها به قدری انبوه بوده‌اند که آفتاب کمتر مشاهده می‌‌شده است.همچنین هنگام خاکبرداری در کوره های آجرپزی اطراف شهر در عمق زمین آثار رودخانه و ریشه های قطور درختان دیده می‌‌شود و فسیل های گوناگونی در لایه های این خاک های شنی و رسی به چشم می‌‌خورد.بنابر این شواهد و موقعیت کوهستانی ملایر در دوران ایران باستان آب و هوای ملایر در زمستان ها سرد و پر برف و در تابستان‌ها سبز و پر آب و پوشیده از جنگل بوده است.دژها و قلعه های ملایر که اکنون دژ گوراب و قلعه نوشیجان از آنها باقی مانده اهمیت بسیاری در حکومت های پیش از سلام داشته اند. پیرنیا (مشیرالدوله) در کتاب ایران باستان چنین می‌‌نویسد:
شاهان اشکانی در همدان به سر می‌‌بردند و در مواقع خطر برای حفاظت پادشاهی همدان را ترک کرده و به ملایر و دژهای مستحکم آن روی می‌‌آورده اند.ملایر پیش از ساسانیان جزو حوزه اکباتان و در دوره ساسانیان یکی از نواحی نهاوند بوده است.
از حوادث مهمی که در عهد ساسانیان در ملایر اتفاق می‌‌افتد یکی شکست خسرو پرویز از بهرام چوبینه در ناحیه شهر کنونی ملایر و دیگری مخفی شدن یزدگرد سوم هنگام حمله اعراب در قلعه ای بر کوهی در چند کیلومتری شهر کنونی ملایر که هنوز به کوه یزدگرد مشهور است می‌‌باشد.
بهرام چوبینه (گور)سردار نام آور خسرو پرویز پس از به دست آوردن پیروزی های بسیار در خاک روم بر شاه خود شورش می‌‌کند و در جنگی که در ناحیه شهر کنونی ملایر اتفاق می‌‌افتد خسرو پرویز شکست می‌‌خورد و به روم فرار می‌‌کند.بهرام چوبینه بنا بر رسم آن دوران برای گرامیداشت این پیروزی بزرگ قلعه چوبینه را در این محل احداث می‌‌کند.شکارگاه بهرام چوبینه(گور) نیز در همین ناحیه بوده است.بعدها در دوره قاجار شهر دولت آباد را در همین قلعه بنا کردند.این قلعه تا حدود چهل سال پیش هنوز باقی بود.
در ده کیلومتری جاده ملایر -بروجرد کوهی ست بنام یزدگرد که آثار قلعه ای مخروبه بر آن هنوز باقی است.در تاریخ آمده است که یزدگرد سوم آخرین شاه ساسانی هنگامی که از اعراب در مداین شکست خورد برای تجدید قوا و جمع آوری لشکر به حوالی نهاوند گریخت.از آنجا که ملایر در آن زمان یکی از نواحی نهاوند بوده این نام گذاری بی حکمت نبوده و این مکان آخرین پناهگاه یزدگرد سوم بوده است.

مکان های دیدنی و تاریخی

آتشکده باستانی نوشیجان، تالاب آق‌گل، زیستگاه حیات وحش لشگردر دریاچه مصنوعی و مجتمع سیاحتی کوثر، یخچال میرفتاح، بوستان سیفیه، برج سامن و امام‌زاده اسماعیل سرابی (امام‌زاده کوه) از جمله مهم‌ترین مکان‌های دیدنی و تاریخی شهرستان ملایر به شمار می‌آیند.

صنایع و معادن

سنگ های استخراجی از معادن سنگ ساختمانی به مصرف کارخانه های سنگ بری این شهرستان می رسد. به دلیل غنای معادن در این منطقه اغلب کارخانه ها و صنایع در ارتباط با معادن منطقه مشغول فعالیت هستند. شهرستان ملایر از جهت معادن غیر فلزی به ویژه سنگ سیلیس و سنگ های ساختمانی جزو مناطق غنی کشور محسوب می شود. در شهرستان ملایر جمعاً یازده معدن غیر فعال وجود دارد که شامل هفت معدن سنگ سیلیس و 4 معدن سنگ ساختمانی و مرمریت، سنگ گچ و فلدسپات است که هنوز به مرحله استخراج نرسیده است. مهمترین معادن فعال شهرستان ملایر عبارتند از :
1- معدن سرب و نقره آهنگران
2-  معدن سیلیس آبدر
3- معدن سیلیس ازندریان
4- معدن سیلیس یا بارییس
5-  معدن فلدسپات چغانی

کشاورزی و دام داری

بیشترین‌جمعیت شهرستان ملایر به کار کشاورزی اشتغال دارند. نوع کشت آبی و دیمی بوده و مهمترین محصولات کشاورزی در شهرستان ملایر عبارتند از : گندم، جو، بنشن، تره بار و چغندر قند. فرآورده های باغی نیز عبارتند از انگور،‌ بادام، گردو، زرد آلو و سیب که بعضی به صورت تازه و بعضی ( از جمله انگور ) به صورت خشکبار صادر می گردد.
انگور مهمترین محصول شهرستان ملایر محسوب می شود که از آن فرآورده های متنوعی چون شیره انگور، باسلق و کشمکش تهیه می شود. کشمکش ملایر علاوه بر استان های دیگر به خارج از کشور، به ویژه به اروپا صادر می‌شود. دام‌داری نیز از رشته های اقتصادی مهم شهرستان ملایر به شمار می رود که بیشتر به صورت سنتی رواج یافته و در روستاها به صورت پرورش گوسفند، بز، گاو و گوساله رایج است. همچنین شیر گاوداری ها به کارخانه شیر پاستوریزه همدان حمل می‌شوند. بعضی از اقلام فرآورده های دامی به خصوص روغن، پنیر و کشک از صادرات مهم این شهرستان به شمار می‌آیند.
هم چنین از دیگر فعالیت‌های مهم در این زمینه، پرورش طیور است که گوشت آن به خوزستان و همدان صادر می‌شود. تعداد مرغ‌داری ها و مراکز پرورش طیور در این شهرستان زیاد و قابل توجه است.

مشخصات جغرافیایی

ملایر از شهرستان های استان همدان است که از شمال به شهرستان همدان، از خاور به شهرستان اراک (استان مرکزی)، از جنوب به شهرستان بروجرد ( استان لرستان ) و از باختر به شهرستان های تویسرکان و نهاوند محدود می‌شود.
شهرستان ملایر به سه قسمت مرکزی،‌ جوکار و سامن تقسیم شده و رود حرم آباد مهمترین رود این شهرستان است. شهرستان ملایر را می‌توان جزء مناطق کوهستانی دانست که در حوزه سلسله جبال زاگرس قرار گرفته و در این کوه ها عوارض طبیعی جانبی زیبایی های خاصی را به وجود آورده اند. جمعیت شهرستان ملایر بر اساس سرشماری سال 1375 برابر با 062/297 نفر بوده است. اهالی شهرستان ملایر به زبان فارسی با گویش لری صحبت می کنند و دین آنها اسلام و مذهب شان شیعه است.
1- راه آسفالت درجه یک اصلی ملایر – بروجرد به طول 59 کیلومتر به سمت جنوب
2- راه آسفالت فرعی ملایر – نهاوند به سمت جنوب باختر به طول 41 کیلومتر

دانلود نقشه شهر ملایر